Jakub Szela urodził się w Smarzowej 15 lipca 1787 roku. Data śmierci Szeli nie jest znana i jak podają różne źródła historyczne zmarł pomiędzy 1862 – 1866 rokiem w małej wsi na rumuńskiej Bukowinie. Wiadomo, że pochodził z wielodzietnej rodziny zamożnych, podjasielskich chłopów. Po przejęciu przez starszego brata Kazimierza ojcowizny, został cieślą i kołodziejem. Ponoć w młodości był człowiekiem łagodnym i nad wyraz uprzejmym. Nie szczędził datków dla biednych i każdego żebraka przyjmował w domu.

Podobno nie służył w wojsku, bo odrąbał sobie dwa palce lewej ręki.  Pierwsze małżeństwo, poprzez posag w postaci małego gospodarstwa, uczyniło z Szeli rolnika. Żona, Róża Chodórzanka zmarła, lub jak podają niektórzy, została zamordowana przez Jakuba, pozostawiła jednego syna Stanisława, późniejszego „pułkownika chłopskiego” w czerniawach” (oddziałach) ojca. Drugą żoną Jakuba była Salomea Niewiarowska, z którą miał dwoje dzieci, ale czy ostatnią?

Pierwsze wzmianki urzędowe o Jakubie Szeli pochodzą z lat dwudziestych i pokazują blisko trzydziestoletnią walkę z właścicielami Smarzowej należącej do parafii Siedliska - Boguszami, którzy zasłynęli ze swojej srogości i bezlitosnego traktowania poddanych chłopów, wędrówkach po wszystkich urzędach austryjackich, od Krakowa po Lwów, a także upokorzenia jakie spotykały Szelę ze strony szlachty – za wyjazd z chłopską petycją do Lwowa, w pierwszy dzień 1833 roku został przykuty łańcuchami w kościele i wystawiony na publiczne pohańbienie.

Niepotwierdzone informacje podają, że Szela posłował aż do Wiednia, gdzie miał się spotkać z samym arcyksięciem Karolem, a inna plotka podaje, że z cesarzem Ferdynandem Dobrotliwym. Legenda jaka się tworzyła wokół Jakuba przerastała często swoje czasy. Wraz z procesem z Boguszami rosła sława galicyjskiego pieniacza i rósł jego niesłychany mir. Początkowo sąsiedzi, potem okoliczne wsie prosiły o upominanie się o swoje krzywdy i niesprawiedliwość panów. Szela wyrastał na chłopskiego wodza, co stawało się zarzewiem nadchodzących krwawych zapustów 1846 roku.

Cesarskie władze zaczęły powoli upatrywać w Szeli swojego pomocnika w walce z niepodległościowymi ruchami i nadchodzącymi powstaniami szlachty. Sprytny starosta tarnowski Józef Breinl von Wllenstern wykorzystał znaczenie Szeli wśród chłopstwa i umocnił go, nadając pełne prawo do formowania przyszłych zbrojnych oddziałów i szerzenia wśród nich zagrożenia wynikającego ze strony szykującej się do buntu szlachty. Szela prowadził spotkania po wsiach i pod nakazem milczenia wyznaczał na przyszłych dowódców ludzi, wśród których nie brakowało kryminalistów i pospolitych przestępców. Do tej roli zaangażował też swojego syna Staszka Szelę.

Opracował całą strategię zbrodni i wyznaczał miejsca do napadów, chwaląc się przy tym i podpierając dokumentami mającymi niby przekazywać Szeli specjalne rozkazy od samego cesarza, w których miał jakoby mieć zapewnione 24 godziny wolnej ręki na rozprawieniem się ze zbuntowaną szlachtą. Hasłem jego gromad były słowa „Bóg i cesarz”. Wystawiał glejty bezpieczeństwa, które były akceptowane przez austriacką administrację.

Nieszczęśliwie rabacja wywołana przez Szelę zbiegła się z wybuchem Powstania Krakowskiego i sprowadziła na Galicję niespotykane dotąd rzezie i pogromy. Powstanie Krakowskie wybuchło 18 lutego i w tym samym dniu starosta Breinl zwołał do Tarnowa przedstawicieli chłopskich na naradę. Po tym spotkaniu Szela powrócił do Smarzowej już jako plenipotent władzy i wydał rozkazy do buntu.

W nocy z 18 na 19 lutego 1846 roku na Górze św. Marcina miano podpalić karczmę, której płomienie – wici miały dać sygnał powstańcom zgromadzonym wokół Tarnowa. Pomimo, że nie udało się jej podpalić, chłopi zmanipulowani przez władze austriackie ruszyli z cepami i widłami, piłami i siekierami na okoliczne dwory. Tejże nocy we wspomnianej na wstępie Lisiej Górze powstańcy zdążający w kierunku Tarnowa napotkali silny oddział chłopski pod dowództwem wójta Stelmacha. Licząca ponad 200

chłopów czerniawa rozbroiła powstańców i zamknęła ich w piwnicy miejscowej karczmy, której tradycja przetrwała do naszych czasów. Dzisiaj to budynek w samym centrum wsi, tuż obok ronda, działa w nim popularny wśród kierowców zajazd. Na drugi dzień aresztantów odstawiono do tarnowskiego starostwa, gdzie chłopi otrzymali od starosty Breinla zapłatę w wysokości 500 złotych, co wówczas było sumą ogromną.

Pierwsza czerniawa pod dowództwem Jakuba Szeli zrobiła błyskawiczne zaciągi, przechodząc przez okoliczne wsie i zbierając wszystkich zdolnych do walki. Opornych bito, a nawet zabijano. Chłopi chętnie przystępowali do czerniawy, zwabieni wielkością przyszłych łupów i możliwością zarobienia na rzezi – starosta obiecał zapłacić za każdego zabitego, rannego i żywego szlachcica odstawionego do cyrkułu. Austriacy płacili chłopom po 10 florenów za każdego zabitego szlachcica, 8 złotych za pokaleczonego i 5 złotych za zdrowego oraz darowali chłopom zrabowane rzeczy na własność. Nic też dziwnego, że ulicą Krakowską w dół płynęła rzeka krwi… .

Ciała zwożono do Tarnowa i w oczekiwaniu na obiecaną zapłatę, gromadzono na placu Sobieskiego i w piwnicach kamienicy Bracha. Sam Szela, według niektórych historyków, nie brał bezpośredniego udziału w zbrodniach, a jedynie dowodził i pobierał dziesięcinę od zrabowanych łupów.

Według księdza Wojciecha Michny, naocznego świadka i kronikarza tamtych dni, Szela zorganizował trzy czerniawy, które okazały się potężnymi oddziałami dobrze uzbrojonych chłopów. Jednej z nich przewodził Szela, drugiej Koryga, a trzeciej Szydłowski. Koryga mordował i rabował na odcinku pomiędzy Bochnią, Dąbrową i Tarnowem. Szela w okolicach Pilzna, Ropczyc, Dębicy i Mielca, do samego Rzeszowa i Brzostka. Pierwszymi ofiarami byli najwięksi antagoniści Szeli, rodzina Boguszów. Jednocześnie chciał ożenić syna Staszka z dziesięcioletnią Zosią Bogusz ze Smarzowej, córką swojego największego wroga, ale dziecko wybawił z opresji i wywiózł do Jasła austriacki major Rosner, na czele oddziału wojska.

W Brzezinach-Broniszowie koło Ropczyc – jak pisze Kamil Janicki w swoim szkicu o rabacji – w czasie napadu na miejscowy dwór „zgubiono” w śniegu niemowlę, którym okazał się późniejszy wybitny polski uczony prof. Karol Olszewski współautor skroplenia m.in. tlenu, azotu i wodoru.

Rabacja trwała zaledwie kilka dni, ale zebrała w całej Galicji krwawe żniwo w postaci ok. dwóch tysięcy zabitych i wielu setek rannych, spustoszono, rozgrabiono i spalono ponad 470 dworów szlacheckich. Ofiarami masakry byli ziemianie i urzędnicy dworscy (oficjaliści, dzierżawcy), nierzadko w raz z całymi rodzinami, a także zakonnicy i księża. Tylko w  bezpośredniej bliskości Tarnowa zniszczono 131 dworów i zamordowano 424 osoby. Przy klasztorze w Zakliczynie banda chłopska, której dowódcą była… kobieta pochwyciła zakonnika i nie chcąc „świętej szaty szargać” rozebrała go do naga i zatłukła cepami na śmierć. Wielu złapanych szlachciców żywcem cięto piłami i rąbano siekierami, kobietom obcinano sierpami piersi, gwałcono na oczach ich najbliższych, a dzieci przybijano do drzew,  topiono lub palono… .   

Szela nie domyślał się, że będąc narzędziem w ręku starosty Breinla kiedy spełnił już swoją rolę, powinien powrócić do pierwotnego stanu. Rozsierdzony poczynaniami Szeli starosta nakazuje aresztować niepokornego buntownika i zamknąć go w tarnowskim cyrkule. Niedawny przyjaciel i zleceniodawca rzezi, stał się pogromcą swojego wykonawcy. Jakub Szela wyszedł z więzienia po niecałych dwóch latach i został przeniesiony z rodziną na Bukowinę, gdzie zmarł w zapomnieniu, w bliżej nieokreślonym roku. Jak podają źródła zmarł śmiercią naturalną i pochowany został w miejscowości Vicsani ok. 6 kilometrów od miasteczka Siret. Ostatnią informacją o Szeli była opowieść jego syna, który odwiedzał ojca na Bukowinie. Opowiadał, że zawsze przywoził ojcu czarny wiejski chleb, co Szela witał ze łzami w oczach, podnosił bochenek w stronę północną, ku rodzinnej wsi i żarliwie się modlił o powrót do domu.

/ Za F. Ziejką i J. Reuterem /

Ryszard Zaprzałka